Het artikel hieronder sluit aan op de
blogpost over afbeeldingen van brieven in vroegmoderne portretten op de SKILLNET-website.
Brieven werden een bijzonder populair thema in Nederlandse genrestukken. In genrestukken worden fictieve mensen afgebeeld die bezig zijn met alledaagse activiteiten. Die met brieven laten vaak een persoon zien die in een huiselijke omgeving een brief schrijft of leest – vaak met een bijfiguur, zoals een vriend, of een bediende of postbode die een brief aflevert, of wacht om er een mee te nemen. In de loop van de tijd werden deze bijfiguren steeds zeldzamer, mogelijk omdat de liefdesbrief het meest populaire onderwerp van de genreschilderkunst werd. Deze emotie, niet zelden uitgedrukt door erotische symbolen, werd beschouwd als een privé-aangelegenheid en dergelijke brieven werden uiteraard zonder toeschouwers geopend en gelezen.
Interieur met jonge vrouw die een brief ontvangt
(ca. 1670), door Pieter de Hooch
Het afbeelden van brieven is dus niet alleen voorbehouden aan schilderijen met geleerden erop, maar verwijst naar de briefcultuur in het algemeen – hoewel er natuurlijk ook genrestukken zijn met mannen met een geleerd beroep in hun studeerkamer met een brief in de hand, zoals rechtsgeleerden en apothekers:
Een rechtsgeleerde die zittend aan een bureau een brief leest
, door Adriaen van Ostade
Historiestukken
De genreschilderkunst is nauw verwant aan de historieschilderkunst (in de oorspronkelijke betekenis van historie als 'verhaal'), die een moment in een verhaal of een specifieke handeling verbeeldt in plaats van een statisch onderwerp. De onderwerpen van historiestukken zijn ontleend aan de Bijbel, de klassieke mythologie of historische gebeurtenissen. Brieven komen niet vaak in historiestukken voor. Als ze worden afgebeeld, gebeurt dat evenwel niet willekeurig, maar als onderdeel van een beslissende wending in het verhaal, zoals in deze scène waarin Christina Gyllenstierna, een Zweedse verzetsleidster tegen Christiaan II van Denemarken, na haar capitulatie een amnestiebrief ontvangt:
Christina Gyllenstierna met de vrijgeleidebrief voor Christiaan II
, door Pehr Hilleström
Net als bij de soms vage grenzen tussen genrestukken en portretten (zie de
blogpost over afbeeldingen van brieven in vroegmoderne portretten), kan het moeilijk zijn om onderscheid te maken tussen genrestukken en historiestukken. Voor mensen die niet zoveel kennis hebben van bijbelse, mythologische en historische thema's, of die de iconografie van dergelijke schilderijen niet kunnen 'lezen' – en dat geldt in toenemende mate voor ons, moderne toeschouwers – kan het moeilijk zijn om de verhalen die op dergelijke schilderijen verteld worden te herkennen. Ook worden soms scènes afgebeeld in een eigentijdse setting. Bijvoorbeeld deze bijbelse scène, door Jan Steen, van Batsheba die een brief van koning David ontvangt:
Batseba ontvangt een brief van koning David
(ca. 1656-1660), door Jan Steen
Huiselijke settings
Bovenal is het briefthema een uitdrukking van de populariteit van brieven in de vroegmoderne periode. De opkomst van het gebruik van brieven in genrestukken viel bovendien samen met die van het afbeelden van vrouwen in de bourgeoiswoningen die hun domein waren. Brieven droegen bij aan het moderne en modieuze imago van deze vrouwen. Terwijl de mensen die op portretten met een brief afgebeeld worden bijna altijd de archetypische geleerde mannen zijn, zijn brieven op genrestukken vaak een attribuut van goed geklede dames in weelderige interieurs.
Schrijvende vrouw met dienstbode
(ca.1670-1671), door Johannes Vermeer
Af en toe tref je ook andere scènes uit de hogere kringen aan, zoals een militair officier in het veld die een brief aan zijn geliefde schrijft, maar Nederlandse schilderijen tonen ook scenes met brieven die zich afspelen op het platteland, wat de wijdverbreide geletterdheid in de zeventiende-eeuwse Nederlandse Republiek onderstreept:
Boeren die een brief lezen, drinken en roken in een herberg, figuren bij een open haard in de achtergrond
, in de stijl van David Teniers de Jongere
In portretten fungeerden brieven als een attribuut van geleerdheid die de literaire status van de zitter tentoonspreidde. In genrestukken zijn de afgebeelde personen echter fictief en de brieven dienen niet alleen als een modestatement, maar brengen ook symbolische betekenissen over. Ze zijn bijna altijd een symbool van liefde. Deze mode is aan het begin van de jaren 1630 begonnen door Dirck Hals, een van de pioniers van de genreschilderkunst. Hij heeft de reputatie dat hij de eerste is geweest die vrouwen heeft afgebeeld die brieven lezen in huiselijke interieurs. In zijn
Zittende vrouw die een brief verscheurt in een interieur fungeert het verscheuren als een waarschuwing voor de liefde:
Zittende vrouw die een brief verscheurt in een interieur
(1631), door Dirck Hals
De populariteit van het liefdesbriefthema speelde een centrale rol in de verschuiving, rond het midden van de zeventiende eeuw, van scènes uit het dagelijks leven van gewone mensen naar dat van de elite, met name van vrouwen. Andere schilders die met het genre van de liefdesbrief worden geassocieerd zijn Gerard ter Borch de Jonge, Frans van Mieris, Gabriel Metsu, Caspar Netscher, Aert van der Neer, Vermeer (zie zijn
Schrijvende vrouw met dienstbode hierboven), Jan Steen en De Hooch (zie zijn
Interieur met jonge vrouw die een brief ontvangt hierboven). Hun schilderijen van vrouwen – en overigens ook van mannen – die brieven lezen, schrijven, ontvangen en versturen zouden model komen te staan voor schilders in de rest van Europa, in het bijzonder in Frankrijk.
Zie voor meer voorbeelden van genrestukken met brieven de
galerij op de SKILLNET-website.
Liliana Melgar (dataspecialist)
In het laatstverschenen nummer van EU Research staat een interview met projectleider Dirk van Miert. EU Research is een tijdschrift dat door de European Research Council gesponsord onderzoek presenteert aan een wereldwijd publiek. In het artikel vertelt Dirk over de achtergrond en de methoden van het SKILLNET-project. In het bijzonder gaat hij in op CEMROL en onze vrijwilligers! Lees het interview hier: 
Omdat we graag weer een publieksmiddag willen organiseren, maar niet fysiek bij elkaar kunnen komen, organiseren we een online datasprint. In een datasprint verzamel je met een groep in één samenkomst zoveel mogelijk data. We zullen elkaar op vrijdagmiddag 26 juni of 3 juli online ontmoeten via het videoconferentie-programma ZOOM. We zullen beginnen met een korte update van het project. Daarna zal iedereen vanaf zijn eigen computer in CEMROL werken. Om voor interactie te zorgen en de sfeer te verhogen zullen we tussendoor een kennisquiz over de vroegmoderne tijd houden. Meer informatie en het programma volgen binnenkort.
Ik heb in Utrecht eerst psychologie gestudeerd, maar toen het na het afstuderen moeilijk was werk te vinden (eind jaren '70) ben ik naast een administratief baantje klassieke talen gaan studeren, omdat ik dat op het gymnasium altijd de leukste vakken vond. Na een jaar vond ik alsnog 'echt' werk, maar ik ben dat blijven combineren met de studie klassieke talen. Ook nadat ik afgestudeerd was heb ik beide interesses gecombineerd: ik kreeg een promotieplaats om de Dithyramben van Pindarus uit te geven, en werkte daarnaast bij de VSNU (Vereniging van Universiteiten). Uiteindelijk heb ik gekozen voor een loopbaan in het (hoger) onderwijsbeleid. Sinds 2012 werk ik als freelance auditor/secretaris aan onderwijsvisitaties bij opleidingen aan universiteiten en hogescholen. Om mijn oude interesse weer op te pakken, zeker als het freelance werk even wat minder is (zoals nu), heb ik in 2014-2015 een Griekse roman vertaald (Heliodorus, een Ethiopische liefdesgeschiedenis) en ben ik nu bezig met een vertaling van de Cyropedie van Xenophon. Dat houdt me scherp.
Naast bovenstaande besteed ik mijn tijd het liefst aan fietsen. Vakanties zijn altijd fietsvakanties, en bij voorkeur grote afstanden. Zo heb ik al heel wat landen in Europa doorkruist en ben ik vier keer in de VS van oost naar west gereden. Daarnaast houd ik ervan me nuttig te maken, bijvoorbeeld een paar jaar geleden als taalmaatje bij Vluchtelingenwerk of binnenkort als thuisschoolmaatje bij Taal doet meer. En tot slot houd ik veel van boeken en taal.
